Deze column staat in Het Financieele Dagblad van 21 maart 2019. Volg deze link voor mijn eerdere FD columns.
Na tests op vluchtelingen, gevangenen en soldaten, is het massaal de beurt aan de beroepsbevolking om door de baas aan geavanceerde surveillancetechnologie te worden onderworpen. Meestal zijn de motieven legitiem, soms zijn de methodes dat ook. Vaak genoeg is werknemersspionage niet alleen juridisch problematisch, maar lost het ook niks op. Net als in andere domeinen, zoals criminaliteitsbestrijding en online adverteren, biedt het opslaan van meer data en meer surveillance slechts een schijnoplossing voor dieper liggende kwesties.
Sinds jaar en dag wordt technologie ingezet om werknemers te beheersen. In zijn meesterwerk Modern Times (1936) worden Charlie Chaplin en collega’s door de baas in de smiezen gehouden en vermanend toegesproken via een videoverbinding, overigens de inspiratie voor de beroemde telescreens en slogan ‘Big Brother is watching you’ in de beruchte roman ‘1984’ van George Orwell. Toegangspoortjes, camera’s en opzichters bespieden ons nog tenminste in ons gezicht. Maar naarmate technologie kleiner en krachtiger wordt, wordt haar inzet onopvallender en indringender. Iedere werknemer voelt soms wel dat de baas meekijkt, maar vrijwel niemand weet precies welke geraffineerde data-analyses en andere spionagetechnieken werkgevers kunnen loslaten op hun beroepsbevolking.
Datagedreven spelletjes
In een recent overzichtsartikel biedt de Amerikaanse denktank Data & Society een nuttige bloemlezing, onderverdeeld in vier categorieën: technieken die voorspellen, gezondheid meten, werktijd monitoren en werkzaamheden managen. Vooral bij de geautomatiseerde voorspellers en de werkmanagers bestaat een groot risico op privacyschending en discriminatie. De software en algoritmes rangschikken mensen en werkzaamheden op basis van al bestaande vooroordelen. Bij retailer Target worden werknemers continu onderworpen aan datagedreven spelletjes om slecht presterende of vertrekkende collega’s in kaart te brengen. Zulke spelletjes leiden niet alleen vaak tot stress en uitval, maar ook tot behendig valsspelen en gewoonweg verkeerde bedrijfsbeslissingen. Amazon’s recruitment tool bleek geen vrouwen te selecteren voor IT-functies, omdat dat in het verleden niet gebeurde.
Bij gebrek aan strenge privacywetgeving, loopt de inzet van zulke technologie in de Verenigde Staten altijd voorop. Europa volgt een paar jaren later. Bedenk in ieder geval dat, voordat de tools hun intrede doen op de werkvloer, surveillancetechnologie eerst wordt losgelaten op gemarginaliseerde burgers. Gevangenen, vluchtelingen en soldaten vormen zo het testvee voor de westerse werknemer en gemiddelde FD-lezer.
Privacytoezichthouders krijgen maar nauwelijks vat op het onderwerp. Alle waakhonden in Europa publiceerden medio 2017 gezamenlijk weliswaar een formele opinie, waarin zij het probleem signaleren en concrete tips geven. En hier en daar heeft de Autoriteit Persoonsgegevens organisaties vermanend toegesproken, zoals assessment-platform BrainCompass die onrechtmatig gevoelige gegevens verwerkte van kandidaten en energiebedrijf Uniper die draconische alcohol- en drugstesten, en zelfs drugshonden, losliet op werknemers. Maar van echte handhaving en boetes op dit specifieke thema – en overigens ook op andere onderwerpen – is vooralsnog weinig terecht gekomen, waarschijnlijk door de drukte rondom de introductie van privacywet AVG. Vooral op het terrein van voorspellingstechnieken en werkmanagers zou je verwachten dat handhaving op gang komt.
Afhankelijkheidspositie
Je kunt het als werkgever overigens ook goed doen. Het begint met de realisatie dat data-gedreven analyses van werk altijd gevoelig en controversieel zijn. Het opstellen van geaggregeerde hr-rapportages, niet herleidbaar tot individuele werknemers, is meestal geen issue als je passende waarborgen treft, zoals beveiliging en het strikt beperken van toegang van andere werknemers tot de gegevens. Bij interne druk om op individueel niveau data-analyses te maken, past pas op de plaats. Dat kan alleen bij strikte noodzaak, als er niet minder vergaande middelen zijn en als de hele batterij aan zware waarborgen uit de AVG zijn toegepast. Realiseer je ook dat je zulke projecten zelden kunt rechtvaardigen met toestemming van werknemers, omdat werknemers in een afhankelijkheidspositie verkeren jegens werkgever. Uit angst voor repercussies zijn werknemers vrijwel nooit vrij om toestemming te geven, weigeren of in te trekken, een hard vereiste voor rechtsgeldige toestemming. Voer voorafgaand steeds een impactanalyse uit en vraag altijd instemming van een ondernemingsraad.
Net als in andere domeinen, zoals criminaliteitsbestrijding en online adverteren, biedt het opslaan van meer data en meer surveillance slechts een schijnoplossing voor dieper liggende kwesties
Bom
Los van die juridische houdbaarheid, doemt de vraag op welk probleem je nu oplost met systematische spionage. Bij surveillance worden de voordelen systematisch overschat, en de nadelen onderschat. Online journalistiek platform de Correspondent liet onlangs in een mooie serie zien dat surveillance voor online adverteren vaak gebaseerd is op luchtkastelen.
Ook in de opsporing denken politiek en politie altijd dat meer data helpt, maar blijkt keer op keer geen correlatie te bestaan tussen massale spionage van alle mensen en verbetering van criminaliteitscijfers. Op het werk ligt een gebrekkige motivatie of slechte match tussen functie en persoon niet aan te weinig surveillance, maar legt dat wel de bom onder privacy, autonomie en vrijheid op de werkvloer. Gezellig. Een prettige werkomgeving los je eerder op met een kop koffie, dan met dwang en controle.