Deze column was het weekendessay van Het Financieele Dagblad van 22 augustus 2020. Volg deze link voor mijn eerdere FD columns.

In het kort

• De regering intensiveert systematisch het digitaal volgen van burgers
• Hierdoor staat de vrije samenleving steeds meer op het spel
• Dat vereist een rotsvaste rechtsstaat én waakzame burgers

De zomermaanden van 2020 staan niet alleen in het teken van warmterecords. Ook slaapwandelde Nederland de afgelopen weken verder richting een totale surveillancesamenleving.

Illustratie: Max Kisman voor Het Financieele Dagblad

In juni beloonde de Tweede Kamer sluwe vertragingstactieken van het kabinet. Het parlement accepteerde de reparatiewet voor de ‘sleepwet’ voor inlichtingen- en veiligheidsdiensten vrijwel onaangepast. De reparatiewet was toegezegd na het historisch verloren referendum in 2018. In juli bleek dat de Belastingdienst (in ieder geval sinds begin 2014) in het geheim miljoenen Nederlanders stelselmatig en zonder concrete aanleiding discrimineert op basis van nationaliteit. En in augustus, net toen iedereen op zomervakantie was, lanceerde het kabinet haar nieuwe corona-app, ondanks breed maatschappelijk verzet in de lente en kersverse kritiek op deze versie van privacywaakhond Autoriteit Persoonsgegevens.

Waar de overheid de waakzaamheid van burgers en toezichthouders door sluwheid, geheimhouding of zomertijd neutraliseert, staat de vrije samenleving op het spel. Gelukkig corrigeert de rechter in Nederland en Europa steeds vaker de uitvoerende en wetgevende macht, maar dat gebeurt alleen als burgers daarom vragen en vaak pas jaren later.

Maatschappelijke vrijheid staat of valt altijd al bij burgerlijke en juridische tegenmacht. Maar in jarenlange afwachting van een breed beschikbaar vaccin zal de roep om een Chinese surveillancestaat in de polder op te tuigen met corona-apps, immuniteitspaspoorten en spoedwetten stevig aanzwellen. In coronatijd zijn eeuwige waakzaamheid en een rotsvaste rechtstaat harder nodig dan ooit.

Waakzaamheid

In een inspirerende uitzending van Zomergasten (VPRO) veroverde vermaard viroloog Jaap Goudsmit de harten van intellectueel Nederland met goudeerlijke inzichten en diepzinnige fragmenten. Het coronatijdperk zal nog wel even duren, stelt Goudsmit, nu een veilig vaccin normaliter pas na zes tot zeven jaar op de markt komt, en het dan nog zeer de vraag is wie van de miljarden behoeftigen als eersten de prik krijgen.

‘Er is geen wetenschappelijk bewijs dat techno-toverkracht bijdraagt aan het indammen van het virus’

Goudsmit waarschuwde dan ook dat kwetsbare groepen in onze samenleving meer economische en fysieke pijn zullen ondervinden. Tegen die achtergrond riep Goudsmit op om ‘in een vroeg stadium alert te zijn op allerlei onderdrukkingsvormen die heel klein beginnen’ en ‘actief in opstand te komen’ voordat de vrije samenleving sneuvelt. Zeer opmerkelijk was de observatie direct daarna dat Goudsmit in Rusland, China en mogelijk in de Verenigde Staten wel voortekenen daarvan ziet, maar in Nederland nog niet.

Goudsmits oproep tot waakzaamheid is noodzakelijk, maar zijn analyse over Nederland zorgwekkend. Alleen al in de afgelopen weken onderdrukt de overheid haar burgers op allerlei fronten. Direct gerelateerd aan corona initieerde het kabinet massale tracking van locatiegegevens via mobiele telefoons, biometrische immuniteitspaspoorten en corona-apps die veilig noch effectief zijn, en onze afhankelijkheid van Google’s Android en Apple’s iOS en passant bestendigen.

Niet alleen is de onderliggende bluetooth-technologie onbetrouwbaar en het risico op vals-positieven en -negatieven navenant, bovendien is er geen wetenschappelijk bewijs dat deze techno-toverkracht bijdraagt aan het indammen van het virus.

‘Het gewiekste kabinet zet de plannen eventjes in de ijskast om ze in een bloedhete zomer als iedereen in de tuin zit alsnog te introduceren’

Nederland werkt zo in rap tempo aan een surveillancestructuur die in China niet zou misstaan. Het gewiekste kabinet hoort de waarschuwingen van de Autoriteit Persoonsgegevens en waakzame organisaties als Bits of Freedom geduldig aan, zet de plannen soms eventjes in de ijskast om ze in een bloedhete zomer als iedereen in de tuin zit alsnog te introduceren.

Massaprotest

En wat te denken van de negatieve referendumuitslag rondom de ‘sleepwet’? Miljoenen Nederlanders die tegen stemden werd een reparatiewet beloofd met verbeteringen. Na 2,5 jaar, toen het massaprotest weer was ingedut, werd in juli een wetje met wat kunstmatige aanpassingen door de Tweede Kamer aangenomen.

Dit ondanks dat spionnentoezichthouder CTIVD (Commissie van Toezicht op de Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten) sinds 2018 alarm slaat met rapport na rapport over de gebrekkige naleving door de diensten van de huidige sleepwet.

De Belastingdienst blijkt ondertussen de bevolking systematisch te discrimineren. Van 2014 tot 2018 registreerde de fiscus zonder enige objectieve reden de dubbele nationaliteit van in ieder geval 1,4 miljoen Nederlanders, plakte op die groep het label ‘risicovol’ en onderwierp ze aan frequente fraudecontroles. Zulke ongefundeerde etnische profilering is direct in strijd met privacywet AVG en artikel 1 van de Grondwet.

‘Surveillance is onderdrukking, nooit de regel en waar nodig slechts de laatste remedie’

De overheid onderdrukt ons vast met de beste bedoelingen, dat is niet het punt. De crux is dat zo’n infrastructuur voor surveillance niet werkt, juridisch niet kan en niet past in een vrije samenleving. Surveillance is onderdrukking, nooit de regel en waar nodig slechts de laatste remedie.

Waarborgen

Ook als overheidscontrole noodzakelijk is, vergt onze rechtstaat stringente waarborgen voor machtsmisbruik. Gelukkig erkent de rechter dat steeds vaker, in Nederland en in Europa. Maar die rechterlijke correctie komt alleen als burgers erom vragen, en steevast met een vertraging van jaren. Denk aan de veelgeprezen privacyuitspraak Schrems II van het EU-Hof in juli 2020, over de Snowden-onthullingen van 2013.

Daarom is, naast een rotsvaste rechtstaat, ‘eeuwige waakzaamheid de prijs van vrijheid’ (Thomas Jefferson). Ook in bloedhete zomermaanden, en vooral als intellectueel Nederland bij monde van een erudiete Zomergast de onderdrukking nog niet herkent.