Deze column stond in Het Financieele Dagblad van 23 maart 2018. Volg deze link voor mijn eerdere FD columns.

Het referendum over de Wet op de inlichtingen en veiligheidsdiensten 2017 (Wiv) is in alle opzichten historisch. Zelden spraken zo veel Nederlanders met elkaar over de complexe verhouding tussen staatsmacht, burgerlijke vrijheid en technologie. Ook uniek was dat Den Haag al van tevoren een eventuele ongewenste referendumuitslag neutraliseerde. Het kabinet zal ervoor zorgen dat de Wiv er komt, ook al stemde de helft van de kiezers afgelopen woensdag tegen.

Fascinerend genoeg bestaat er brede consensus in Nederland dat de huidige wet uit 2002 een update verdient en dat de inlichtingendiensten AIVD en MIVD belangrijk werk verrichten. Maar de regering en het parlement hebben de vervangende wet zo vaag geformuleerd dat expert noch burger precies weet hoever de opgerekte staatsmacht nu eigenlijk reikt. Het kabinet kan dit belangrijkste bezwaar van de tegenstemmers niet zomaar naast zich neerleggen.

‘Proportioneel’

Het veelbesproken ‘sleepnet’ moet ‘proportioneel’ en ‘zo gericht mogelijk’ ingezet worden. De diensten en de nieuwe Toetscommissie Inzet Bevoegdheden (TIB) gaan deze abstracte termen in de praktijk invullen. Daarmee blijft het volstrekt onduidelijk wat de diensten in de praktijk wel en niet mogen doen.

Bij de net zo controversiële maar minder bekende bevoegdheid om op ‘vrijwillige’ en geheime basis medewerking te vragen van burgers om toegang tot data te geven, krijgen de diensten zelfs vrij spel. De toestemming van de minister, laat staan de TIB of een rechter is niet vereist. Kan de AIVD nu IT-systeembeheerders verzoeken ‘vrijwillig’ alle gebruikersdata onder hun beheer in te leveren, met de mededeling dat eventuele weigering de nationale veiligheid in gevaar brengt? Mogen de diensten op die manier data van miljoenen burgers verzamelen? Hoe zou u reageren?

‘De Wiv is zo vaag dat niemand precies weet hoever de opgerekte staatsmacht reikt’

Ook op technologisch vlak is de Wiv vaak vaag. Bij welke buitenlandse leveranciers kopen de diensten straks hun apparatuur voor grootschalige taps en hackpogingen? Hoe waarborgt het kabinet dat er geen achterdeurtjes in hun soft- en hardware zitten, zodat Nederlandse bedrijfsgeheimen ten prooi vallen aan economische spionage vanuit het buitenland? Talloze Snowden-onthullingen laten zien dat dit risico buitengewoon reëel is, ook ten aanzien van ‘bevriende’ diensten.

Vertrouwen

Telkens als zulke weeffouten in de wet aan het licht kwamen, zeiden voorstanders van de Wiv dat burgers hun overheid maar moeten vertrouwen. Die oproep staat in schril contrast met het wantrouwen dat het kabinet zelf toonde ten opzichte van het referendum, maar los daarvan zeggen voorstanders eigenlijk: staatsmacht wordt niet begrensd door de wet zelf. Dit maakt, bijvoorbeeld, de personele bezetting bij toezichthouders cruciaal en de selectie van een prominente ex-AIVD’er zo beladen.

‘Het Hof neemt geen genoegen met ‘vertrouwen’ en vereist onafhankelijk toezicht en strenge waarborgen’

Het Europees Hof voor de Rechten van de Mens vereist steeds strengere en nauwkeuriger waarborgen tegen staatsmacht in nationale wetgeving. Het neemt geen genoegen met ‘vertrouwen in de overheid’, maar vereist onafhankelijk toezicht en strenge waarborgen tegen de willekeurige uitoefening van staatsmacht. In recente uitspraken — Roman Zakharov en Szabó & Vissy — neigt het Hof zelfs naar een principieel verbod op ‘sleepnetbevoegdheden’. Binnenkort zal het Hof een definitief oordeel hierover vellen in drie zaken over de Snowden-onthullingen. Het is goed denkbaar dat het Hof, los van het vereiste van concrete waarborgen, een ‘sleepnetbevoegdheid’ voor iedere overheid principieel verwerpt als een te grote inbreuk op onze grondrechten.

Voorzichtigheid

De nieuwe Wiv zal een toets door het Hof niet doorstaan. Voorlopig is de wet alleen getoetst door de burger en niet door het Hof. De komende maanden zal de impact van de wet dus vooral bepaald worden door de mensen die de wet gaan uitvoeren, en de technologie die zij gebruiken. Dit schept een grote verantwoordelijkheid voor de AIVD, de MIVD, de toezichthouders en vooral het kabinet om de uitvoering van de Wiv in goede banen te leiden.

Hen past dus grote voorzichtigheid en bescheidenheid bij de uitvoering van de Wiv. Niet alleen vanwege het Europese Hof, maar ook omdat de helft van de kiezers tegen de Wiv stemde. Deze tegenstem is geen ongenuanceerd gebrul tegen de overheid, maar een stem voor een betere wet. Wees niet bang, maar luister naar de kiezer. Juist deze volwassenwording van het maatschappelijk debat over staatsmacht, technologie en burgerlijke vrijheden is de grootste winst van dit referendum.